Հայոց վերջին թագակիր արքան. Սմբատ Սեֆեդինյան-Արծրունի

Պատկերազարդում Արմինե Շահբազյանի:

XIV դարը հայերի համար հատկանշվեց պետականության կորստով (Կիլիկյան Հայաստան), արտագաղթով, քաղաքային, տնտեսական և մշակութային կյանքի համընդհանուր անկմամբ։ Պատմական ասպարեզից հեռացան կամ մարեցին դեռ իրենց իշխանական դիրքերը պահպանած հայկական վերջին իշխանական տները․ ոմանք (կամավոր կամ թե բռնությամբ) իսլամ ընդունեցին և բռնեցին ձուլման ճանապարհը, մյուսները՝ գաղթի ճանապարհը, ոմանք էլ, զրկվելով իշխանական դիրքից կամ կարողություններից, մտան վանք և այդպես փորձեցին պահպանել իշխանությունն ու ունեցվածքը (պարոնտերություն)։

Չնայած այս ամենին, հայ ժողովրդի մեջ չմարեց միավորման, ազատագրական և մշակութային շարժման ձգտումը. XV դարի առաջին կեսին, անգամ երկրորդ կեսի սկզբին նաև Հայաստանի թագավորության վերականգնման փորձեր ու ծրագրեր եղան։ Ծրագրեր, որոնք, չնայած իրենց կարճաժամկետ հաջողություններին, մնացին իբրև «նախադեպային տեքստեր», որոնց շուրջ էին համախմբվելու և գործելու հայկական պետականության վերականգնման գաղափարից չհրաժարված սերունդները։ Այդ ծրագրերից էր Վասպուրականում թագավորության վերականգնումը Սմբատ Սեֆեդինյան-Արծրունու գահակալությամբ։

 

Պետականության վերականգնման երեք ուղի

Պետականության կորստից հետո (1375) հայերի առջև կորսված պետականությունը վերականգնելու առնվազն երեք ուղի էր ուրվագծվում՝ (1) զինված ապստամբություն, (2) արևմուտքի միջամտություն կամ էլ (3) փոխզիջումային-երկխոսային ճանապարհ (օտար տիրակալների հետ)։

Պետականության վերականգնման առաջին՝ զինված ապստամբության ուղին արդեն փակուղի էր մտել Կիլիկյան Հայաստանի թագավորության անկմանը հաջորդած տարիներին, մանավանդ երբ մեծ թափ հավաքեց զանգվածային գաղթը։ Մասնատված և քաղաքական ասպարեզում ոչ մի դերակատարում չունեցող հայ իշխանական տոհմերի ներկայացուցիչներն այլևս ի վիճակի չէին երկիր ներխուժած օտար զավթիչներին զինված դիմակայելու, իսկ եղած դիմակայությունն էլ ավելի շատ ինքնապաշտպանական բնույթ էր կրում։ Բանն այն է, որ դեռ սելջուկ-թուրքերի արշավանքներից սկիզբ առած հայկական իշխանական տների հետևողական ոչնչացումն արդեն զգալի դարձավ XV դարի սկզբին։ Իսկ նման հետևողականությունը մեկ նպատակ ուներ՝ անհնարին դարձնել հայկական քաղաքական ինքնիշխանության կամ պետականության վերականգնումը։ Հարյուրամյակներ տևող այս գործընթացն ի վերջո հանգեցրեց նրան, որ XV դարի սկզբին չէր մնացել հայկական իշխանական մի տուն, որը կարողանար իր շուրջը համախմբել մյուսներին։ Իսկ անհետացող հայկական իշխանական տների տեղում փորձում էին արմատավորվել Հայաստան ներթափանցած թյուրքական կամ քրդական ցեղերը։

Պետականության վերականգնման մյուս՝ արևմուտքի միջամտության ուղին, մերթընդմերթ մարելով, լատին քարոզիչների (միսիոներների) հետքերով պիտի շարունակվեր մինչև Իսրայել Օրի և անգամ հետո։ XV դարում արևմուտքի աջակցությունը որոնող իշխանական տներից էին Սասունի և Մակվի իշխանությունները։ Հայտնի է, որ XV դարի կեսերին Սասունի ներկայացուցիչներն ակտիվ մասնակցություն են ունեցել հակաօսմանյան դաշինքի ստեղծմանը. Սասունը ոչ միայն «նիզակակցել» (անդամակցել) է այդ դաշինքին, այլև բանագնացներ ուղարկել Վենետիկ (Հեթում և Ռուբեն հայ իշխանները)։ Արևմուտքի աջակցությունը փնտրողներից էր նաև Մակվի Նուրադդին հայ կաթոլիկ իշխանը, որի մասին հիշատակում է իսպանացի բանագնաց Կլավիխոն, որը զարմացած էր, որ մահմեդականներով շրջապատված այս հային հաջողվել էր թե՛ պահպանել իշխանությունը և թե՛ մնալ հայ։

Երրորդ՝ փոխզիջումի ճանապարհի կողմնակիցներն էին Սյունիքի Օրբելյաններն ու Վասպուրականի Սեֆեդինյանները։ Այս երկու իշխանական տներն էլ նշանակալի դերակատարում ունեցան XV դարում ինչպես կաթողիկոսական աթոռը Սսից Էջմիածին տեղափոխելու, այնպես էլ հայկական իշխանապետություն ստեղծելու գործում։

 

Երկու խմբավորում․ Սյունիք-Արարատյան և Վասպուրականյան

Լենկ Թեմուրի մահվանից հետո (1405) նրա ստեղծած հսկայածավալ կայսրությունը տրոհվեց, և սկիզբ առան գահակալական կռիվներ։ Իրավիճակից օգտվեց Կարա-Կոյունլու դաշինքը, որի առաջնորդ Կարա-Յուսուֆը կարճ ժամանակում կարողացավ գրավել Թավրիզը (1406), Բաղդադը (1410) և իր հսկողության տակ վերցնել հսկայածավալ մի տիրույթ, որի մեջ էր ներառված նաև Հայաստանի զգալի մասը։ Շուտով, սակայն, Կարա-Կոյունլուների պետությունն իր նվաճումների արդյունքում արևմտյան սահմաններում բախվեց թյուրքական մեկ այլ՝ Ակ-Կոյունլուների դաշինքին։ Այս երկու դաշինքների ռազմական բախումների հետևանքով Հայաստանի շատ շրջաններ դարձել էին անմարդաբնակ կամ էլ հայերի զանգվածային գաղթի պատճառով փոխարինվել էին քրդական ու թյուրքական քոչվոր ցեղերով։

Չնայած անմխիթար այս իրավիճակին, Հայաստանում դեռ կային իշխանական տներ, որոնք կարողացել էին պահպանել իրենց կիսանկախ վիճակն ու ներքին ինքնավարությունը՝ կարևոր դերակատարում ունենալով Հայաստանի քաղաքական և մշակութային կյանքում։ Ավելին, դրանցից որոշները չէին հրաժարվել պետականության վերականգնման գաղափարից։ XV դարում քաղաքական այդպիսի ծրագրեր էին փայփայում Սյունիքում՝ Օրբելյանները, Վասպուրականում՝ Արծրունիներից սերված Սեֆեդինյան տոհմը։

Քաղաքական ինքնիշխանության ամրապնդման և պետականության վերականգնման ուղղությամբ առաջինն աչքի ընկան Օրբելյանները, մանավանդ երբ 1421 թվականին Կարա-Կոյունլուների պետության առաջնորդը դարձավ Կարա-Իսկանդարը (1421-1423 և 1431-1436), որի հետ մտերմիկ կապերի մեջ էր Ռուստամ Օրբելյանը։ Վերջինս Կարա-Իսկանդարի մեծ վեզիրի ու խորհրդականի պաշտոնն էր վարում, ակտիվ մասնակցություն էր ունեցել ռազմական գործողություններին։ Իբրև հատուցում իր ծառայության՝ Ռուստամ Օրբելյանը Կարա-Իսկանդարից, բացի հայրենի Սյունիքից, նոր տարածքներ ստացավ նաև Այրարատում (Արագածոտն, Նիգ, Կոտայք և այլ գավառներում)։ Ունենալով նման արտոնություններ՝ Ռուստամը ձգտում էր Սյունիք-Այրարատ միացյալ տարածքում ստեղծել հայկական վասալ իշխանություն։ Թերևս նրա այդ նկրտումներն ինչ-որ կերպ համաձայնեցված էին Կարա-Իսկանդարի հետ, քանի որ վերջինս փորձում էր Սյունյաց և Այրարատյան երկրները հայ ազգաբնակչությամբ վերաբնակեցնել։

Ռուստամը շատ լավ էր հասկանում, որ ժողովրդագրականից ոչ պակաս կարևոր է հոգևոր աջակցությունը, և պատահական չէ, որ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսությունը Սսից Էջմիածին տեղափոխելու հարցում ևս քայլեր ձեռնարկեց։ Բանն այն է, որ հայկական իրականության մեջ առանց եկեղեցու աջակցության քաղաքական իշխանությունն ինքնուրույն չէր կարողանա հասնել ընդհանրականության։ Ուստի հարկավոր էր եկեղեցու աջակցությունը, որը գրեթե միշտ պահպանել էր իր ընդհանրականությունը։ Օգտվելով ընձեռված հնարավորությունից՝ Ռուստամ Օրբելյանը 1431 թվականին իր ենթակայության տակ գտնվող յոթ գյուղ նվիրեց (փաստաթղթում ձևակերպվեց իբրև վաճառք) Էջմիածնին՝ ի դեմս Գրիգոր Մակվեցու (որն էլ հետագայում կդառնա 1441 թ․ Էջմիածնում հաստատված կաթողիկոսության երկրորդ կաթողիկոսը)։ Նպատակն էր թե՛ եկամուտներով ամրապնդել Էջմիածնի տնտեսական դիրքը և թե՛ նախապատրաստել Էջմիածնի վերածումը համազգային կենտրոնի, իսկ այս ամենի արդյունքում Սյունիքի և Այրարատի միացյալ տարածքում ստեղծել հայկական իշխանություն։ Սակայն Ռուստամ Օրբելյանի այս ջանքերն ի դերև ելան, քանի որ 1437 թվականին Կարա-Կոյունլուների և Ակ-Կոյունլուների միջև Սոֆյանի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում Կարա-Իսկանդարը պարտություն կրեց իր եղբայր Ջհանշահից (1437-1467), իսկ դրանից որոշ ժամանակ անց նաև սպանվեց։ Օրբելյանների ծրագիրը մնաց անավարտ։

Հենց այդ ժամանակ իրենց քաղաքական և հոգևոր ծրագրով հանդես եկան արդեն Վասպուրականի Արծրունիների տոհմից սերող Սեֆեդինյանները՝ ի դեմս Զաքարիա Աղթամարցի կաթողիկոսի։

 

Կաթողիկոսական աթոռի վերահաստատումն Էջմիածնում

Ջհանշահի կառավարման ժամանակ քաղաքական հարաբերական կայունության շնորհիվ հայկական միջավայրում կրկին առաջին պլան մղվեց կաթողիկոսական աթոռը Սսից Էջմիածին տեղափոխելու գաղափարը. հույժ կարևոր և քաղաքական նշանակություն ունեցող մի ձեռնարկ, որը, հարկավ, ենթադրում էր գաղափարական երկար պատրաստություն։ Եվ իրոք, XIII դարի վերջերից կաթողիկոսական աթոռի հարցը հուզում էր հայ թե՛ աշխարհիկ, թե՛ հոգևոր գործիչներին։ Ուշագրավ է, որ սկզբնապես Սսից կաթողիկոսական աթոռը Գանձասար տեղափոխելու նպատակ կար, որի ջատագովներից էր Հովհան Որոտնեցին (1315-1386)։ Բայց ավելի ակտիվ էին այն Էջմիածնում հաստատելու կողմնակիցները՝ հանձինս Գրիգոր Տաթևացու (1346-1409) և իր աշակերտների (մասնավորապես Թովմա Մեծոփեցու և Հովհաննես Հերմոնեցու)։ Ակնհայտ է, որ ընտրությունը պետք է կանգ առներ Էջմիածնի վրա, նախ՝ քանի որ մյուս երկու աթոռների համեմատ Էջմիածնի ընդհանրականության հավակնությունը հիմնավորվում էր ավանդույթով՝ իբրև ամենահին աթոռ և Գրիգոր Լուսավորչի ձեռակերտ, և ապա՝ վայելում էր քաղաքական իշխանության աջակցությունը (հիշենք թեկուզ 1431 թվականի դեպքերը, երբ Ռուստամ Օրբելյանն Էջմիածնին վաճառեց յոթ գյուղերը)։

Կաթողիկոսական աթոռը Էջմիածնում հաստատելու ծրագրի գլխավոր դերակատարները ևս Վասպուրականի և Սյունիքի ներկայացուցիչներն էին՝ հանձինս Թովմա Մեծոփեցու (1378-1446) և Հովհաննես Հերմոնեցու (1370-1440-ականների վերջեր)։ Ուշագրավ է մանավանդ այն, որ Թովմա Մեծոփեցին կաթողիկոսական աթոռն Էջմիածնում հաստատելը դիտում էր ոչ միայն իբրև հոգևոր, այլև քաղաքական միասնացման քայլ։ Այս առումով մի կողմից նա դեմ էր ապստամբական գործողություններին (ընդդեմ օտար զավթիչների), մյուս կողմից՝ վրացական աջակցությանը։ Թովմա Մեծոփեցին օտար տիրակալների հետ փոխզիջումի ճանապարհով հայկական իշխանության վերականգնման նշանավոր ջատագովներից էր (նկատենք, որ փոխզիջումային ճանապարհը, ընդհանրապես, հատուկ էր Վասպուրականի խմբավորմանը)։

Սսի կաթողիկոսությունն արդեն կորցրել էր «Ամենայն Հայոց կաթողիկոսության» դերը, բավականին վարկաբեկված էր, մանավանդ եկեղեցական պաշտոնների առք ու վաճառքի և նման բազմաթիվ այլ իրողությունների պատճառով։ Ի վերջո, հարմար առիթ էր այն, որ 1439 թվականին խաբեությամբ ու կաշառքներով Սսի կաթողիկոս հաստատվեց Գրիգոր Թ Մուսաբեկյանցը (1439-1441), քանի որ նրան, այդուամենայնիվ, չէր հաջողվել ստանալ Հայաստանի մի շարք նշանավոր թեմերի՝ Տաթևի, Հաղպատի, Բջնիի և Արտազի համաձայնությունը։ Մանավանդ որ, ինչ-ինչ հանգամանքներում Գրիգոր Լուսավորչի աջը «հանկարծ» հայտնվել էր Էջմիածնում, ինչը բազմաթիվ այլ փաստարկների շարքում ամենաուժեղ փաստարկն էր Կաթողիկոսարանն Էջմիածին փոխադրելու հարցում։ Բանը Լուսավորչի աջի նշանակությունն էր՝ «իբրև կնիք և երաշխավորություն օրինավոր ու ճշմարիտ հայրապետության» (Մ. Օրմանյան)։

Վասպուրականի և Սյունիք-Այրարատյան խմբակցությունների գործուն մասնակցությամբ 1441 թվականին Հայոց ընդհանրական աթոռը վերահաստատվեց Էջմիածնում։ Կարա-կոյունլու Ջհանշահի, նրա որդի Հասան-Ալիի և Երևանի կառավարիչ Յաղուբ-Բեկի համաձայնությամբ հրավիրվեց ազգային-եկեղեցական ժողով։ Հարկավ, Ջհանշահի և մյուսների աջակցությունն Էջմիածնում Հայոց կաթողիկոսության հաստատմանը պայմանավորված էր թե՛ տնտեսական, թե՛ քաղաքական նկատառումներով։ Ժողովին նախապես գրավոր համաձայնություն էին տվել Աղթամարի կաթողիկոս Զաքարիա Գ Աղթամարցին, Գանձասարի կաթողիկոս Հովհաննես Հասան-Ջալալյանը։ Ընդսմին, ժողովարարները հրավիրել էին նաև Հայոց կաթողիկոս Գրիգոր Թ Մուսաբեկյանցին, որպեսզի նա վերաօծվեր Ամենայն հայոց կաթողիկոս արդեն Էջմիածնում։ Վերջինս հրաժարվեց մասնակցել ժողովին, բայց և չխոչընդոտեց դրա իրագործմանը։ Կաթողիկոսի թեկնածուներից Զաքարիա Աղթամարցին բուն Հայաստանում միակն էր, որ ուներ կաթողիկոսի կոչում․ նա Աղթամարի կաթողիկոսն էր և հույս ուներ, որ այդ տրամաբանությամբ Էջմիածին տեղափոխված կաթողիկոսական գահը կվստահվի իրեն։ Բայց դեպքերն այլ ընթացք ստացան․ Այրարատի և Սյունիքի խմբավորման ներկայացուցիչներն ունեին իրենց թեկնածուն և դեմ էին Վասպուրականի թեկնածուին, թեպետ միակամ էին կաթողիկոսական աթոռը Էջմիածնում հաստատելուն։

Հարկավ ողջամիտ էր այն, որ կաթողիկոս դառնար Զաքարիա Գ Աղթամարցին, քանի որ այս դեպքում վերջապես ի չիք կդառնար Վասպուրականի և Սյունիք-Այրարատյան խմբավորումների հակադրությունն ու տարանջատվածությունը, և վերջապես կմիավորվեին կաթողիկոսությունները։ Սակայն, ինչպես դիպուկ նկատել է Օրմանյանը, հաղթեց «գավառամտությունը»․ Զաքարիայի թեկնածությունը մերժվեց։ Միևնույն ժամանակ, սակայն, հնարավոր եղավ համաձայնության գալ․ կաթողիկոս հաստատվեց երկու խմբավորումների համար էլ ընդունելի թեկնածու Կիրակոս Ա Վիրապեցին (1441-1443)։ Վերջապես Էջմիածնում կաթողիկոսությունը հաստատվել էր առանց ընդդիմադիրների և հակաաթոռների, քանի որ Կիրակոս Ա Վիրապեցու թեկնածությանը դեմ չէին ո՛չ Սսի, ո՛չ էլ Աղթամարի կաթողիկոսությունները։

Խորքային առումով հաղթել էր Վասպուրականի խմբավորումը, քանի որ Կիրակոս Վիրապեցին ծագումով Վասպուրականից (Քաջբերունիքից) էր։ Մի բան, որը չէր կարող երկար հանդուրժել Սյունիք-Այրարատյան խմբավորումը, քանի որ վերջիններս էին թե՛ կաթողիկոսական աթոռն Էջմիածնում հաստատելու նախաձեռնողները, թե՛ կարևոր դերակատարում ունեին արևելահայ իրականության մեջ։ Ուստի արդեն 1443 թվականին կարողացան Յաղուբ-Բեկին կաշառելով համոզել և վերջինիս հրամանով կաթողիկոսության գահին հաստատել Գրիգոր Ժ Մակվեցուն (Ջալալբեկյանց, 1443-1466)՝ աթոռընկեց անելով Վիրապեցուն։ Սա հաջողվեց նաև վերը հիշատակված 1431 թվականի կալվածագրի շնորհիվ, որով գյուղերը թեպետ նվիրված էին Էջմիածնի վանքին, բայց և պայման էր դրված, ըստ որի՝ նա մինչ ի մահ պետք է մնա Էջմիածնի վանահայր։ Դա է նաև պատճառը, որ Գրիգոր Մակվեցին միմյանց հաջորդած բոլոր չորս կաթողիկոսների հետ միասին միշտ եղել է աթոռակից-կաթողիկոս։

Այս խառնակ իրավիճակից օգտվելով՝ մի քանի տարի անց՝ 1446 թվականին, Սիս քաղաքում Կարապետ Եվդոկացի եպիսկոպոսը հիմնադրեց Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոսությունը։ Կրկին մսխվեց եկեղեցական միասնականության հնարավորությունը։ Բայց Կիրակոս Մակվեցին հասցրեց Աղթամարի կաթողիկոսությունն ազատել բանադրանքից, որը հաստատվել էր Սև լեռան ժողովում (1114 թ.)։

 

Զաքարիա Գ Աղթամարցի՝ «Կաթողիկոս Ամենայն Հայոց»

Աղթամարի կաթողիկոսության բանադրանքի վերացումը Զաքարիա Աղթամարցու համար էական տեղաշարժ էր և գործելու լայն հնարավորություն էր ընձեռում։ Բանն այն է, որ Զաքարիան իր առջև խնդիր էր դրել միավորել Աղթամարի և Էջմիածնի կաթողիկոսությունները և բազմել Ամենայն Հայոց աթոռին՝ Էջմիածնի Մայր Աթոռում, որից հետո ձեռնամուխ լինել նաև քաղաքական միասնացման։ Եվ պատահական չէ, որ այդ ժամանակ արդեն իսկ լայն շրջանառության մեջ դրվեց Զաքարիա Աղթամարցու՝ «թագազարմ նախնիներից» սերված լինելու հանգամանքը, որը, հարկավ, պատմական հիմնավորում ուներ․ Սեֆեդինյաններն իրոք սերում էին «Գագիկ թագավորի ազգից»՝ Արծրունիներից, որոնք կարողացել էին իրենց մելիքական իշխանությունը պահպանել Վասպուրականում։

Զաքարիա Աղթամարցին զուգահեռ քայլեր էր ձեռնարկում նաև քաղաքական միավորման ուղղությամբ. նա իրեն դրսևորում էր ոչ միայն իբրև եկեղեցական, այլև ճկուն դիվանագետ և հմուտ զորական։ Պատահական չէր, որ նա ուներ սեփական զորախումբը և հարկ եղած դեպքում զենքի էր դիմում։ Այսպես, 1459 թվականին քրդական Ռոժիկ (Ռոշկանից) ցեղի ներկայացուցիչներից ոմն Սեիդ-Ալի, օգտվելով երկրում տիրող խառնակ իրավիճակից, փորձեց երկու լաստանավերով ներթափանցել Աղթամար կղզի և կողոպտել այն։ Այդ մասին իմանալով՝ Զաքարիա Աղթամարցին առաջ անցավ և նախահարձակ լինելով՝ գրավեց լաստանավերն ու փախուստի մատնեց քրդական հրոսակախմբին։ Այս դեպքից հետո Զաքարիա Աղթամարցու հեղինակությունը կտրուկ բարձրացավ. կարծես թե Էջմիածնի կաթողիկոսական աթոռի շուրջ առաջացած լարվածությունը մոտենում էր իր հանգուցալուծմանը։

Պատեհ առիթն ստեղծվեց նույն 1459 թվականին։ Լուր ստանալով, որ Ջհանշահը բարեհաջող վերադառնում է իր արշավանքից, Զաքարիա Աղթամարցին առատ նվերներով մեկնեց նրան դիմավորելու։ Հանդիպումը տեղի ունեցավ Թավրիզ քաղաքում։ Զաքարիան հենց այս հանդիպման ժամանակ էլ կարողացավ Ջհանշահից ստանալ Էջմիածնի կաթողիկոսության աթոռին բազմելու իրավունքը։ Մի բան, որն ամրագրվում և օրինավորվում էր նաև Լուսավորչի աջով, որն արդեն գտնվում էր Զաքարիայի ձեռքում։ Այսպիսով, 1460 թվականին Զաքարիա Աղթամարցին տիրացավ կաթողիկոսական աթոռին։ Էջմիածնի և Աղթամարի աթոռների միավորումը հույժ կարևոր առաջընթաց էր պետականազուրկ հայ ժողովրդի համար, քանի որ հնարավորություն էր ստեղծվում հաստատել միասնական կարգի իրավունքը։

Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս հաստատվելուց հետո ևս Զաքարիա Աղթամարցին ակտիվ գործունեություն ծավալեց Սեֆեդինյանների քաղաքական իրավունքներն ամրապնդելու և ընդարձակելու ուղղությամբ։ Հիշատակելի են 1461 թվականի դեպքերը, երբ Զաքարիա Գ Աղթամարցին հաջողեց հաշտեցնել Ջհանշահին և Բաղեշի էմիր Շարաֆին (վերջինս հրաժարվել էր կենտրոնական իշխանությանը վճարել հարկերը, և ռազմական բախում էր սպասվում, ինչից մեծապես տուժելու էր հայ բնակչությունը), որից հետո նրա քաղաքական կշիռն էլ ավելի բարձրացավ։ Բայց շուտով իրավիճակը կտրուկ փոխվեց. 1461 թվականին Ջհանշահի դեմ ապստամբեց նրա որդին՝ Շիրազի կառավարիչ Փիր-Բուդաղը, և ապստամբությունը ճնշելու համար Ջհանշահն արշավանք կազմակերպեց դեպի արևելք։ Այս իրավիճակից օգտվեցին Զաքարիա կաթողիկոսի հակառակորդները և Ջհանշահի մյուս որդու՝ Հասան-Ալիի միջոցով փորձեցին աթոռընկեց անել Զաքարիային։ Այս ամենի մասին նախապես իմանալով՝ Զաքարիա Աղթամարցին մեկնեց Աղթամար՝ իր հետ տանելով Լուսավորչի աջը (և այլ սրբություններ)։

Բայց մինչ այս, կաթողիկոսական աթոռին տիրելուց հետո Զաքարիա Աղթամարցին ձեռնամուխ եղավ Արծրունյաց (հետո գուցե նպատակ ունենալով նաև Հայոց) թագավորության վերականգնման գործին։ Այդ ճանապարհին կարևոր գործերից մեկը եղավ այն, որ 1461 թվականին Զաքարիա Աղթամարցու պատվիրած ծիսական գիրքը կոչվեց «Մաշտոց եպիսկոպոսի և կաթողիկոսի ձեռնադրության և թագավորի օծման» (ՄՄ, ձեռ. թիվ 4997)։ «Թագավորի օծման» մասին տեղեկությունն արդեն իսկ վկայում է, որ Զաքարիա Աղթամարցին հենց այս «Մաշտոցով» էլ նախատեսում էր եղբորորդու՝ Սմբատի օծումը։ Ծրագիրը, սակայն, մնաց անավարտ․ 1464 թվականի վերջերին Զաքարիա Աղթամարցին դավադրաբար սպանվեց (թունավորվեց)։

 

Սմբատ Սեֆեդինյան-Արծրունի․ Հայոց վերջին թագակիր արքան

Այն, ինչ չհաջողվեց Զաքարիա Աղթամարցուն, հաջողվեց նրա եղբորորդի Ստեփանոս Դ Տղային (1465-1489), որը ևս վայելում էր Ջհանշահի հովանավորությունը, և որին ևս մի կարճ ժամանակով հաջողվեց դառնալ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս։ 1465 թվականին Ջհանշահի համաձայնությամբ հնարավոր եղավ Սմբատ Սեֆեդինյան-Արծրունուն, որը Ստեփանոսի եղբայրն էր, օծել թագավոր։ Դեպքերին ժամանակակից հիշատակագիրը նշում է. «Եվ այնժամ թագավոր օծեցին պարոն Սմբատին՝ իր նախնի Գագիկի պես, քանի որ վաղուց Հայոց ազգը թագավոր չէր տեսել»։ Հարկավ, սա իրավաքաղաքական նշանակություն չուներ և չէր կարող ունենալ, բայց կարևոր էր թագավորի օծման ծիսակարգի վերականգնման առումով։

Այս ուշագրավ դեպքի մանրամասները պահպանվել են միայն 1471 թ․ կրկնօրինակված ձեռագիր մի «Մաշտոցի» մեջ (ՄՄ, ձեռ. թիվ 5702), որտեղ պատկերված է նաև Սմբատ Սեֆեդինյան-Արծրունու թագադրության պահը. կաթողիկոս Ստեփանոս Դ Տղան թագադրում և օծում է իր առջև ծնրադրած Սմբատին։

Ջհանշահի այս համաձայնությունը բնավ չէր բխում հայասիրությունից, թեպետ հայկական կողմը մեծ ոգևորությամբ էր ընդունում այդ փաստը։ Մեր կարծիքով՝ Ջհանշահը Վանի կուսակալությունը Սեֆեդինյան-Արծրունիներին հանձնելու նպատակ ուներ, որով կկարողանար մի քանի խնդիր լուծել։ Նախ՝ դրանով մարտահրավեր էր նետվում տեղի քրդական ցեղերին, մանավանդ որ, մինչ այդ այս տարածքը գտնվում էր Շամբոյան կոչվող քրդական ամիրաների հսկողության տակ։ Այս ցեղի ներկայացուցիչները ևս սերում էին Արծրունյաց հայ թագավորական տնից (մայրական գծով)՝ «Սենեքերիմյան ազգից» (Թովմա Մեծոփեցի)։ Բացի այս, Վասպուրականի ներկայացուցիչների առաջքաշմամբ որոշակի հակադրություն կստեղծվեր Սյունիք-Այրարատյան թևի հետ՝ այդպիսով ավելի դյուրին դարձնելով հայերի նկատմամբ հսկողությունը։ Մյուս կողմից, սակայն, Ջհանշահի այս քայլն ավելի հեռուն էլ էր գնում. նա հայկական «թագավորության» ստեղծմամբ հակադրվում էր ակ-կոյունլու Ուզուն-Հասանին, որին աջակցում էին նրա հսկողության տակ գտնվող հայերը։

Այդուամենայնիվ, Սմբատ Սեֆեդինյան-Արծրունու թագավորությունը շատ կարճ տևեց՝ պայմանավորված աշխարհաքաղաքական կտրուկ փոփոխություններով։ Նույն այդ ժամանակ հասունացել էր Կարա-Կոյունլու և Ակ-Կոյունլու ցեղային դաշինքների բախումը. Փիր-Բուդաղի ապստամբությունը ճնշելուց հետո Ջհանշահը նախապատրաստվեց ակ-կոյունլու Ուզուն-Հասանի դեմ վճռական ճակատամարտի։ 1467 թվականին տեղի ունեցավ վճռական ճակատամարտը, որն ավարտվեց Ջհանշահի պարտությամբ և սպանությամբ։ Դրանից հետո Կարա-Կոյունլուների դաշինքն արագ քայքայվեց և իր տեղը զիջեց Ակ-Կոյունլուներին, որոնք արդեն հաջորդ տարում իրենց հսկողությունը հաստատեցին ողջ Հայաստանում։ Թերևս հենց այդ թվականով էլ կարելի է թվագրել Սմբատ Սեֆեդինյան-Արծրունու գահակալության ավարտը, քանի որ վերջինս, գտնվելով Ջհանշահի հովանավորության տակ, չէր կարող արժանանալ Ուզուն-Հասանի վստահությանը։ Այսպիսի ճակատագիր ունեցավ թագավորական իշխանության վերականգնման վասպուրականյան փորձառությունը և հայոց վերջին թագակիր արքան՝ Սմբատ Սեֆեդինյան-Արծրունին, որը վերջին անգամ հիշատակարաններում հիշատակվում է 1471 թվականին։

 

Ամփոփում

Հայոց ինքնիշխանության (պետականության) վերականգնման ձգտումն այդպես էլ հնարավոր չեղավ կազմակերպել առանց տարածական հղման (Վասպուրական, Սյունիք և այլն). խիստ կարևորվում էր աշխարհագրական դիրքը և ոչ թե ինքնիշխանության վերականգնումը։ Այս առումով հատկանշական էր Վասպուրականի և Սյունիք-Այրարատի ժամանակ առ ժամանակ համագործակցող, բայց հիմնականում հակամարտող խմբավորումների գործունեությունը XV դարում, որոնցից առաջինի (Վասպուրականի) հիմնական նպատակը, ըստ իս, թե՛ եկեղեցական միասնության հաստատումը (կաթողիկոսությունների միավորման ճանապարհով) և թե՛ ինքնիշխանության (պետականության) վերականգնումն էր, մինչդեռ մյուսի (Սյունիք-Այրարատի) համար կարևոր էին եկեղեցական ինքնիշխանության հաստատումը և եկեղեցուն պետական գործառույթներով օժտելու հայեցակարգը։ Եվ Վասպուրականի խմբավորումը պարտություն կրեց։

Չնայած այդ ամենին՝ ինքնիշխանության վերականգնման հույսը չմարեց վասպուրականցիների մոտ. ուշագրավ մի վկայություն կա 1620-ական թվականներին Վասպուրական այցելած կարմելիտյան միսիոներ հայր Ֆիլիպի (R.P. Philippe de la Très Sainte Trinité) գրառումների մեջ, որն իր ուղեգրության մեջ գրում է, թե «Մեծ Սենյորն (Օսմանյան Սուլթանն) ու Պարսկաստանի թագավորը բաժանել են Հայաստանը, չնայած որ նրանք ունեն մի ծածուկ թագավոր (de Roy secret), որը սերում է Հայաստանի թագավորների հնագույն ցեղից, որին պատրիարքը գաղտնի օծում է, ինչպես ինքն է հայտարարել մեր հայրերին [և] շատ քչերը կան, ովքեր գիտեն այդ [մասին]»: Հայկական իրականության մեջ այս «ծածուկ թագավորի» առկայությունը գուցե 1465 թվականին Վասպուրականում Սմբատ Սեֆեդինյան-Արծրունու թագադրվելու և թագավոր օծվելու մասին հիշողություն է, որը հայկական իրականության մեջ անմար էր պահում պետականության վերականգնման հույսը։ Եվ որքան էլ անիրականանալի էր կաթողիկոսական աթոռն ու թագավորական գահը համատեղելու Վասպուրականի խմբավորման ձգտումը, այդուամենայնիվ այն կարևոր էր իբրև նախադեպ։